پیش از وقوع ضربه مغزی، زندگی بسیاری از افراد به صورت روزمره و بدون مشکلات خاصی سپری می‌شود. فعالیت‌های ساده‌ای مانند راه رفتن، صحبت کردن و حتی فکر کردن به صورت خودکار و بدون نیاز به تمرکز خاصی انجام می‌شوند.
اما با وقوع یک ضربه مغزی، همه چیز می‌تواند به طور ناگهانی تغییر کند. اختلالات حرکتی و اختلالات شناختی می‌توانند به شدت زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهند، به طوری که انجام فعالیت‌های ساده و روزمره نیز دشوار و گاهی غیرممکن می‌شود.
در چنین شرایطی، کاردرمانی ضربه مغزی به عنوان یک روش علمی و موثر برای بازگرداندن توانایی‌های از دست رفته و بهبود کیفیت زندگی فرد وارد عمل می‌شود. کاردرمانی با استفاده از تکنیک‌ها و تمرینات متنوع و هدفمند، به فرد کمک می‌کند تا به تدریج توانایی‌های حرکتی و شناختی خود را بازیابد. تمرینات فیزیکی ویژه برای تقویت عضلات، بهبود تعادل و هماهنگی بدن طراحی شده‌اند تا به فرد کمک کنند بر اختلالات حرکتی خود غلبه کند. همچنین تمرینات شناختی که به تقویت حافظه، افزایش تمرکز و بهبود عملکردهای شناختی کمک می‌کنند، نقش مهمی در کاهش اختلالات شناختی دارند. در واقع به کمک کاردرمانی فرد می‌تواند به تدریج به زندگی عادی خود بازگردد.
ضربه مغزی چیست؟
آسیب مغزی تروماتیک (traumatic brain injury) به آسیب مغزی اشاره دارد که توسط نیروی خارجی ایجاد می‌شود. TBI می‌تواند در اثر ضربه یا تکان شدید به سر یا بدن یا در اثر ورود یک جسم به مغز ایجاد شود. همه ضربه‌ها یا تکان‌های سر منجر به TBI نمی‌شود. ضربه مغزی یک اصطلاح گسترده است که مجموعه وسیعی از آسیب‌هایی را که برای مغز اتفاق می‌افتد توصیف می‌کند. آسیب می‌تواند کانونی (محدود به یک ناحیه از مغز) یا منتشر (در بیش از یک ناحیه از مغز رخ می‌دهد) باشد. شدت آسیب مغزی می‌تواند از ضربه مغزی خفیف تا آسیب شدیدی که منجر به کما یا حتی مرگ می‌شود متغیر باشد.
در برخی از جراحات آسیب اولیه و ناشی از عامل خارجی است در حالی که در برخی دیگر از موارد آسیب ثانویه است به این معنا که این آسیب‌های ثانویه نتیجه فرآیندهای واکنشی است که پس از ضربه اولیه به سر رخ می‌دهد.
انواع ضربه مغزی
شدت و میزان هر ضربه‌ای که به مغز وارد می‌شود با ضربه دیگر متفاوت است. بنابراین می‌توان بر اساس شدت این ضربات، ضربه مغزی را به درجات مختلف تقسیم بندی کرد. اما از یک منظر دیگر هم این دسته بندی امکان پذیر است که به صورت زیر می‌توان آن را خلاصه کرد:
1- آسیب مغزی نفوذی: (که به عنوان آسیب مغزی باز نیز شناخته می‌شود) زمانی رخ می‌دهد که یک جسم مانند گلوله، ترکش، قطعه استخوان و غیره جمجمه را سوراخ کرده و وارد بافت مغز می‌شود. آسیب مغزی نفوذی معمولا تنها به بخشی از مغز آسیب می‌زند.
2- آسیب مغزی غیر نفوذی: (که به عنوان آسیب مغزی بسته نیز شناخته می‌شود) در اثر نیروی خارجی قوی که مغز را درون جمجمه حرکت می‌دهد ایجاد می‌شود. علل شایع شامل سقوط، تصادفات وسایل نقلیه موتوری، آسیب‌های ورزشی، آسیب ناشی از انفجار یا برخورد با یک شیء است.
عوارض ضربه مغزی
سردرد، سرگیجه، گیجی و خستگی معمولا بلافاصله پس از آسیب شروع می‌شوند اما با گذشت زمان بهبود می‌یابند. علائم عاطفی مانند ناامیدی و تحریک‌پذیری معمولا در طول بهبودی ایجاد می‌شوند. پس از ضربه فرد ممکن است عوارض متنوعی را تجربه کند. این عوارض را می‌توان به دو دسته فیزیکی و شناختی تقسیم بندی کرد که هر کدام شامل موارد زیرهستند:
علائم فیزیکی آسیب مغزی تروماتیک
- سردرد؛
- تشنج یا حمله؛
- تاری دید یا دوبینی؛
- نابرابری اندازه یا گشاد شدن مردمک چشم؛
- ترشح مایع شفاف از بینی یا گوش؛
- تهوع و استفراغ؛
- مشکلات عصبی جدید، مانند لکنت زبان، ضعف بازوها، پاها یا صورت، یا از دست دادن تعادل.
علائم شناختی/رفتاری آسیب مغزی تروماتیک
- از دست دادن یا تغییر هوشیاری از چند ثانیه تا چند ساعت؛
- کاهش سطح هوشیاری (مثلا بیدار شدن سخت)؛
- گیجی یا عدم جهت‌یابی:
- مشکلات در یادآوری، تمرکز یا تصمیم‌گیری؛
- تغییرات در الگوهای خواب (مثلا خواب بیشتر، مشکل در خوابیدن یا خواب ماندن، ناتوانی در بیدار شدن)؛
- ناامیدی؛
- مشکلات شنوایی، مانند زنگ زدن در گوش؛
- طعم بد غیرقابل توضیح در دهان؛
- حساسیت به نور یا صدا؛
- تغییرات خلقی یا نوسانات، تحریک‌پذیری، جنگ‌جویی یا رفتار غیرعادی دیگر؛
- احساس اضطراب یا افسردگی
- خستگی یا خواب‌آلودگی؛ کمبود انرژی و انگیزه.
توجه داشته باشید که همه این موارد در یک فرد بروز پیدا نخواهد کرد بلکه به هر فردی بسته به شدت و نوع ضایعه ممکن است بخشی از این علائم را تجربه کند.
کاردرمانی در ضربه مغزی
کاردرمانی به عنوان یکی از روش‌های موثر درمانی برای افراد مبتلا به ضربه مغزی، با هدف بازگرداندن توانایی‌ها و مهارت‌های از دست رفته، به بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک می‌کند. این روش درمانی با استفاده از تمرینات خاص و برنامه‌های درمانی سفارشی، به فرد کمک می‌کند تا توانایی‌های حرکتی و شناختی خود را باز یابد. یکی از جنبه‌های مهم کاردرمانی، تمرکز بر بازسازی تعادل و هماهنگی بدن است. این تمرینات شامل تمرینات فیزیکی است که به تقویت عضلات و بهبود هماهنگی بدن کمک می‌کنند.
علاوه بر بهبود تعادل، کاردرمانی نقش مهمی در تقویت مهارت‌های شناختی دارد. تمرینات شناختی مخصوصی که به بهبود حافظه، افزایش تمرکز و تقویت توانایی‌های حل مسئله کمک می‌کنند، در کاردرمانی استفاده می‌شوند. این تمرینات به فرد کمک می‌کنند تا توانایی‌های ذهنی خود را بازیابد و در مواجهه با چالش‌های روزمره بهتر عمل کند.
یکی از اهداف اصلی کاردرمانی کمک به فرد در بازگشت به زندگی عادی است. این بازگشت ممکن است تدریجی باشد و نیازمند تلاش و تمرین مداوم باشد، اما با پشتیبانی مناسب و استفاده از روش‌های علمی کاردرمانی قابل دسترسی است. به عنوان مثال،فردی که به دلیل ضربه مغزی توانایی راه رفتن خود را از دست داده می‌تواند با استفاده از تمرینات کاردرمانی به تدریج توانایی‌های حرکتی خود را باز یابد و به بازگشت به زندگی عادی نزدیک‌تر شود.
اهمیت کاردرمانی زودهنگام در ضربه مغزی
تصور عموم این است که آسیب به سیستم اعصاب مرکزی شامل مغز و نخاع قابل درمان و بازیابی نیست. اما این تصور اشتباه است و قابلیت نوروپلاستیسیته به این اجزا کمک می‌کند تا مسیرهای عصبی جدیدی را شکل دهند. در نتیجه اگرچه ممکن است بسیاری از سلول‌های آسیب دیده کارایی خود را از دست بدهند. اما بخش‌های سالم می‌توانند وظایف این قسمت‌ها را انجام دهند. در واقع بلافاصله پس از آسیب، زمانی است که مغز بیشترین امکان نوروپلاستیسیته و ایجاد مسیرهای عصبی جدید را دارد. در نتیجه هر چه درمان سریع‌تر شروع شود، امکان بهبودی فرد بیشتر خواهد بود. در موارد ضربه مغزی ارائه کاردرمانی در مراحل اولیه اهمیت ویژه‌ای دارد. این نوع درمان با استفاده از روش‌های فیزیکی و ذهنی به بازسازی توانایی‌های حرکتی و شناختی کمک می‌کند. مطالعات نشان داده‌اند که شروع زودهنگام کاردرمانی نتایج بهتری در بهبود بیماران ایجاد می‌کند. این ویژگی در مورد بسیاری دیگر از مشکلات هم صدق می‌کند. برای مثال در ضایعات نخاعی هم هر چه سریع‌تر شروع شود، امکان بهبودی فرد بیشتر خواهد بود.
اهداف کاردرمانی در ضربه مغزی
پس از ارزیابی اولیه تعیین اهداف درمانی اصلی‌ترین وظیفه کاردرمانگران است. تعیین اهداف به خانواده و فرد کمک می‌کند تا دید درستی نسبت به روند درمان داشته باشند.همچنین تعیین اهداف درمانی به تیم درمان کمک می‌کند که در یک راستا قدم بردارند و تضادی بین آنها پیش نیاید. مهم‌ترین اهداف کاردرمانی در ضربه مغزی شامل موارد زیر خواهد بود:
1- بازگرداندن استقلال فردی
ضربه مغزی باعث می‌شود که فرد نتواند کارهای روزمره خود را به تنهایی انجام دهد. برای نمونه فرد برای دستشویی رفتن به کمک دیگران نیاز دارد یا حتی نمی‌تواند غذا بخورد. در چنین حالتی می‌توان گفت بازیابی مهارت‌ها و توان از دست رفته مهم‌ترین هدفی است که کاردرمانی ضربه مغزی دنبال خواهد کرد. البته می‌توان گفت این هدف نهایی کل تیم درمان است. با این وجود کاردرمانی به صورت تخصصی این هدف را دنبال کرده و تلاش می‌کند با آموزش مجدد فعالیت‌های روزمره زندگی، فرد را از ناامیدی و یاس پس از بیماری خارج کند. تکنیک‌های جبرانی و به کارگیری وسایل کمکی به فرد کمک خواهد کرد بسیاری از وظایف را به تنهایی انجام دهد. در نظر داشته باشید که با توجه به شدت و سطح ضایعه ممکن است بازتوانی کامل فرد امکان پذیر نباشد. بنابراین می‌توان اینگونه گفت که هدف اصلی کاردرمانی ضربه مغزی بازگرداندن حداکثر استقلال ممکن به فرد است.
2- افزایش توانایی‌های حرکتی
یکی از شایع‌ترین عوارض ضربه مغزی ایجاد مشکل حرکتی و ناتوانی فرد در انجام کارهای روزمره خواهد بود. این ناتوانی‌های حرکتی بسته به میزان و محل آسیب عوارض گوناگونی را به دنبال خواهند داشت. برای نمونه ممکن است فردی توانایی راه رفتن را از دست بدهد در حالیکه دیگری مشکلات حرکتی را در دست‌های خود تجربه کند و نتواند اشیا را بگیرد یا اجسام سنگین را بردارد. در هر صورت یکی از مهم‌ترین اهداف کاردرمانی در ضربه مغزی بهبود توانایی‌های حرکتی است. به این منظور باید دامنه حرکتی عضلات و مفاصل به حالت عادی برگردد و همچنین این عضلات تقویت شوند تا بتوانند وظایف خود را به درستی انجام دهند. افزایش توانایی‌های حرکتی نه تنها بر جنبه‌های فیزیکی زندگی بیماران تاثیرگذار است، بلکه بر سلامت روانی و اجتماعی آنان نیز تاثیر دارد. تقویت این مهارت‌ها، بازگشت به فعالیت‌های روزمره و افزایش استقلال، احساس خودکارآمدی و اعتماد به نفس را در بیماران تقویت می‌کند.
3- بهبود عملکرد شناختی
بروز مشکلات شناختی در افرادی که دچار ضربه مغزی شده‌اند دور از انتظار نیست. چرا که مهارت‌های شناختی ما مانند حافظه، توجه و تمرکز، حل مسئله، توانایی تصمیم گیری، دستور پذیری، تفکر و برنامه ریزی توسط مغز مدیریت می‌شوند. بنابراین آسیب به مغز با از دست دادن توانایی‌های فرد در این زمینه‌ها همراه خواهد بود. از دست دادن توانایی‌های شناختی باعث می‌شود فرد نتواند زندگی خود را به خوبی مدیریت کند. تا حدی که ممکن است نتواند اشیا مختلف را شناسایی کند یا حتی کفش‌های خود را تا به تا بپوشند. کاردرمانی تلاش می‌کند عملکرد شناختی افراد ضربه مغزی را بهبود ببخشد.تمرینات درکی حرکتی بخشی از فرایند کاردرمانی شناختی برای افراد ضربه مغزی است و می‌تواند به بازگشت آنها به زندگی عادی کمک کند.
4- جلوگیری از عوارض بیشتر
در بسیاری از موارد آسیب وارد شده به مغز پس از مدتی تثبیت شده و بیشتر نخواهد شد. اما عوارض ناشی از آن ممکن است افزایش پیدا کند. مخصوصا اگر فرد درمان‌های مناسب را به موقع دریافت نکند. برای نمونه ممکن است عضلات فرد دچار آتروفی شود یا در اثر بی‌تحرکی عضلات فرد کوتاه شده و دامنه حرکتی آنها کاهش پیدا کند. هر چه زمان بگذرد این عوارض هم افزایش پیدا خواهند کرد. یکی از اهداف اصلی کاردرمانی در ضربه مغزی، جلوگیری از عوارض بیشتر است. کاردرمانی از همان مراحل اولیه تلاش می‌کند با آموزش وضعیت دهی (positioning) به خانواده و مراقبان فرد، این عوارض را تا حد ممکن کم کند. با این کار کاردرمانگران فرد را به سمت بهبودی سوق می‌دهند و حتی می‌توانند روند بهبودی را تسریع بخشند.
5- مدیریت خستگی
مدیریت خستگی در بیماران مبتلا به ضربه مغزی یکی از چالش‌های اساسی در فرآیند بهبود و توانبخشی است. خستگی ناشی از ضربه مغزی می‌تواند تاثیرات منفی گسترده‌ای بر کیفیت زندگی فرد داشته باشد و از انجام فعالیت‌های روزمره جلوگیری کند. کاردرمانگران با آموزش تکنیک‌های مدیریت زمان، برنامه‌ریزی فعالیت‌ها و استراحت، به افراد کمک می‌کنند تا انرژی خود را بهینه سازی کنند. همچنین، آموزش تکنیک‌های کاهش استرس و بهبود خواب می‌تواند نقش مهمی در کاهش خستگی داشته باشد. با مدیریت موثر انرژی، افراد مبتلا به ضربه مغزی می‌توانند به تدریج فعالیت‌های خود را افزایش داده و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند.
6- بازگشت به کار
از دست دادن توانایی انجام دادن کارهای روزانه به اندازه کافی سخت هست. اگر فرد شغل خود را هم از دست بدهد، از نظر روانی هم دچار آسیب خواهد شد. در واقع دومینو وار این اتفاقات باعث می‌شوند که توانایی‌های فرد کمتر شود. بنابراین کاردرمانی در ضربه مغزی تلاش می‌کند که فرد را به سطحی برساند که بتواند فعالیت‌های مربوط به شغل خود را انجام دهد. همچنین ممکن است تغییر شغل را به فرد پیشنهاد دهد یا تلاش کند با ایجاد برخی از تغییرات محیط را به گونه‌ای آماده کند که فرد بتواند به شغل قبلی خود بازگردد. هر کدام از این کارها نقش بسزایی در بهبود روحیه و اعتماد به نفس فرد خواهند داشت و وی را برای بازگشت و مشارکت بیشتر در اجتماع تشویق می‌کنند.
تکنیک‌های کاردرمانی در ضربه مغزی
پس از ارزیابی و تعیین اهداف درمانی نوبت به اجرای برنامه درمانی می‌رسد که برای این کار به تکنیک‌های مختلفی نیاز داریم. تکنیک‌های کاردرمانی در ضربه مغزی برای بهبود عملکرد و کیفیت زندگی بیماران مبتلا به این وضعیت، بسیار متنوع و تخصصی هستند. چرا که این رشته همواره تلاش کرده است که به صورت مداوم خود را به روز کرده و تکنیک‌های جدیدی را گسترش دهد. در همین راستا کاردرمانی ضربه مغزی از تکنیک‌های زیر برای بهبودی افراد کمک خواهد گرفت:
1- تمرینات حرکتی
تمرینات حرکتی برای بهبود قدرت عضلانی، هماهنگی و تعادل بسیار اهمیت دارند. این تمرینات شامل فعالیت‌هایی نظیر تمرینات کششی، تقویتی و تعادلی هستند که به تقویت عضلات آسیب‌دیده و بهبود عملکرد حرکتی کمک می‌کنند. هدف اصلی از انجام تمرینات حرکتی در بهبود ضربه مغزی، تقویت عضلات و مسیرهای عصبی است که ممکن است در اثر آسیب تضعیف شده باشند. این تمرینات شامل حرکات کنترل‌شده و تکراری است که به بازیابی عملکردهای حرکتی و کاهش مشکلات مرتبط با تعادل کمک می‌کنند. اهمیت تعادل در این تمرینات به دلیل نقش حیاتی آن در جلوگیری از سقوط و افزایش اعتماد به نفس بیماران بسیار بالاست.
2- تمرینات شناختی و ادراکی
تمرینات شناختی به گونه‌ای تنظیم می‌شوند که بیمار بتواند عملکردهای مغزی خود را به تدریج بازسازی کند. این تمرینات شامل فعالیت‌های متنوعی هستند که به تقویت حافظه و ارتقاء توانایی‌های توجه و تمرکز کمک می‌کنند. به عنوان مثال، بازی‌های حافظه، حل مسائل پیچیده و تمرینات تمرکز بصری و شنیداری از جمله تمریناتی هستند که می‌توانند به بهبود این جنبه‌ها کمک کنند. یکی از مهم‌ترین بخش‌های تمرینات شناختی، تمرینات درکی حرکتی است. این تمرینات ترکیبی از فعالیت‌های فیزیکی و شناختی هستند که به بیمار کمک می‌کنند تا توانایی‌های حرکتی و درکی خود را بازسازی کند. به عنوان مثال، فعالیت‌هایی که نیاز به هماهنگی بین دست و چشم دارند، می‌توانند به بهبود همزمان مهارت‌های حرکتی و شناختی کمک کنند. این تمرینات به بیمار امکان می‌دهند تا ارتباط بین مغز و بدن خود را بهبود بخشد و توانایی‌های حرکتی و شناختی خود را همزمان تقویت کند.
تمرینات شناختی در کاردرمانی ضربه مغزی به صورت مرحله‌ای و با توجه به سطح توانایی‌های بیمار تنظیم می‌شوند. در مراحل ابتدایی، تمرینات ساده‌تر و با شدت کمتر شروع می‌شوند و به تدریج به تمرینات پیچیده‌تر و با شدت بیشتر می‌رسند. این روش به بیمار امکان می‌دهد تا به صورت تدریجی و با حفظ انگیزه، توانایی‌های خود را بازسازی کند.
3- آموزش استفاده از تجهیزات کمکی
در مرحله بعدی کاردرمانی در ضربه مغزی استفاده از تجهیزات کمکی را آموزش خواهد داد. اولین گام در آموزش استفاده از تجهیزات کمکی، شناسایی نیازهای خاص هر بیمار است. برای مثال، بیمارانی که دچار ضربه مغزی شده‌اند، ممکن است نیاز به استفاده از وسایلی مانند واکر، عصا، یا ویلچر داشته باشند. این وسایل به آنها کمک می‌کند تا تعادل خود را حفظ کرده و با اطمینان بیشتری حرکت کنند. در اینجا، آموزش نحوه استفاده صحیح از این تجهیزات بسیار حائز اهمیت است.
در کاردرمانی، یکی از اصلی‌ترین اهداف این است که بیماران بتوانند فعالیت‌های روزمره خود را با حداقل وابستگی به دیگران انجام دهند. به عنوان مثال، آموزش نحوه استفاده از ابزارهای کمکی برای لباس پوشیدن، مانند دستگیره‌های بلند یا گیره‌های مخصوص، می‌تواند به بیماران کمک کند تا استقلال بیشتری در انجام این وظایف پیدا کنند. این ابزارها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که استفاده از آنها آسان باشد و نیاز به تلاش زیادی نداشته باشد.
4- رویکردهای جبرانی
در نهایت کاردرمانی ضربه مغزی اگر نتواند از روش‌های بالا برای بهبود توانایی‌های فرد کمک بگیرد، به رویکردهای جبرانی روی خواهد آورد. هدف این روش آموزش تکنیک‌های جدید به افراد برای انجام دادن کارها به شیوه‌ای متفاوت است. این آموزش‌ها می‌توانند شامل یادگیری استفاده از وسایل کمکی، تغییر روش‌های انجام کارهای روزمره و استفاده از تکنیک‌های خاص برای مدیریت بهتر زمان و انرژی باشند. به عنوان مثال، فردی که دچار مشکلات حافظه‌ای است، می‌تواند با استفاده از تقویم‌های دیواری و یادآورهای الکترونیکی وظایف و تعهدات خود را مدیریت کند.
کاردرمانی در منزل ضربه مغزی
کاردرمانی تلاش می‌کند که خدمات خود را در اختیار همه افراد قرار دهد. به همین دلیل در بسیاری از موارد که فرد امکان مراجعه به کلینیک را ندارد، توصیه می‌شود که از خدمات کاردرمانی در منزل استفاده کند. مخصوصا در مراحل اولیه ضربه مغزی که فرد هنوز ممکن است توانایی ایستادن و راه رفتن را نداشته باشد. در چنین مواردی کاردرمانی در منزل ضربه مغزی به بیماران اجازه می‌دهد تا در محیط آشنای خود، تحت نظر متخصصان کاردرمانی به بهبود و بازیابی مهارت‌های از دست رفته بپردازند. یکی از مزایای بارز کاردرمانی در منزل ضربه مغزی امکان شخصی سازی تمرینات بر اساس محیط زندگی بیمار است. کاردرمانگران می‌توانند به بیمار و خانواده‌اش آموزش دهند که چگونه محیط خانه را به گونه‌ای تنظیم کنند که مناسب تمرینات و نیازهای بیمار باشد. برای مثال، نصب نرده‌های حمایتی، استفاده از وسایل کمکی برای حرکت و ایجاد فضای امن و راحت برای تمرینات حرکتی از جمله اقداماتی است که می‌توان در خانه انجام داد.
سخن پایانی
ضربه مغزی اگرچه یک عارضه ناخوشایند است اما به معنای تمام شدن زندگی یا افتادن در ورطه نابودی نیست. بلکه راهکارهایی برای بهبودی و بازگشت افراد به زندگی وجود دارد و کاردرمانی یکی از مهم‌ترین راهکارهای بازگشت فرد به زندگی عادی است. کاردرمانگران در طی سال‌های متمادی و با توسعه روش‌های گوناگون تلاش کرده‌اند بهترین نتایج را برای افراد دچار ضربه مغزی رقم بزنند.