مقدمه :
از گذشته های دور تاکنون همواره روان شناسان ، معلمان ، کارشناسان توانبخشی و همه افرادی که به نحوی با کودکان استثنایی سر و کار دارند
بدنبال راهی برای حل مسایل ، مشکلات و شناخت نقایص درونی این کودکان بوده و هستند و از آنجا که این کودکان برخلاف کودکان عادی در بیان بسیاری از خواسته ها، هیجانات و مشکلات خود با دشواریهایی روبرو هستند هنر به ویژه نقاشی می تواند به منزله راه حل مناسبی برای آنها باشد و در واقع نقاشی می تواند راه حل رویارویی با مشکلات را به متخصصان بالینی ، توانبخشی و روان شناسان نشان دهد. نقاشی کودک در اصل یک پیام است و به عنوان ابزاری است که آنچه را که او نمی تواند به لفظ درآورد از آن طریق به ما انتقال می دهد.
اهمیت آموزش نقاشی به کودکان ناتوان ذهنی :
نقاشی در کودکان ناتوان ذهنی همچون کودکان عادی بسیار مهم است و آموزش آن در قالبی چون هنردرمانی یا نقاشی درمانی می تواند موجب تسهیل یادگیری و آموزش مهارتهای اجتماعی، مهارتهای ابراز وجود، اعتماد به نفس، کاهش استرس و اضطراب، ایفای نقش و نیز افزایش قدرت شناخت و ادراک در این دسته از کودکان شود.
علاوه بر افزایش قدرت درک و شناخت با کمک نقاشی در کودکان ناتوان ذهنی، این هنر می تواند به لحاظ انعطاف پذیری و دارا بودن حس زیبایی شناختی در برنامه های درسی این کودکان انعطاف پذیری ایجاد کرده و یادگیری آنها را در مهارتهایی چون خواندن، نوشتن و محاسبه افزایش دهد.
تأثیر آموزش نقاشی در رشد و تقویت مغزی:
به اعتقاد بسیاری از متخصصان اعصاب و روان، آموزش نقاشی با رشد کودک، رشد پیدا می کند و می تواند در تقویت نیمکره های مغزی دخیل باشد. مطالعات در این زمینه حاکی از آن است که آموزش نقاشی و رنگ آمیزی می تواند لوب پس سری نیمکره راست مغزی را که مسئول پردازش تحریکات دیداری- فضایی است، تقویت کند و در نتیجه موجب می شود که کودک درک بهتری از شکل و رنگ پیدا کند. براساس مطالعات دیگری که در زمینه تأثیر نقاشی بر نیمکره های چپ و راست مغز صورت گرفته، بیانگر آن است که هر دو نیمکره مغزی در درک هنر مؤثرند و آموزش نقاشی و یادگیر ی آن می تواند هر دو نیمکره چپ و راست را فعال کرده و مشکلات ادراکی و شناختی کودکان ناتوان ذهنی را به حداقل رسانیده و کاهش دهد.
اهداف آموزش نقاشی در کودکان ناتوان ذهنی:
در رابطه با کودکان ناتوان ذهنی و آموزش نقاشی به آنها اهداف زیر در نظر گرفته شده است:
1- کمک به کودک برای درک تجربه زیبایی شناختی.
2- کمک به کودک در ترغیب و بیان احساسات، عقاید و تجربه به صورت لامسه و دیداری.
3- ترغیب کودک به درک فرآیندهای خلاقه شامل نمایش هنر نقاشی.
4- قادر ساختن کودک به داشتن تجربیات مفید و لذت بخش از ابزارهای هنری متفاوت و داشتن فرصتهایی برای کندوکاو و امتحان، تصور، طراحی، اختراع و برقراری ارتباط با مطالب مختلف هنری.
5- قادر ساختن کودک به گسترش مهارتها و شیوه های لازم برای بیان خلاقیت وخصوصیات فردی.
6- کمک به بهبود تواناییها و مهارتهای مرتبط با ادراک دیداری نظیر درک روابط فضایی، تجسم و درک ثبات شکل.
7- تجربه استفاده وسیع از روشهای سازماندهی شده با طیفی وسیع از وسایل و ابزارهای هنری: شامل گچ نقاشی، پاستل، آبرنگ، مدادرنگی، مداد شمعی و ماژیک.
8- بررسی معنی دار و طراحی وسایل در حیطه اشکال دو و سه بعدی و افزایش میزان حساسیت به ویژگیهایی چون خط، شکل، رنگ، اندازه و نیز ویژگیهای سه بعدی.
روشهای آموزش نقاشی به کودکان ناتوان ذهنی:
در رابطه با راهکارها و روشهای آموزش نقاشی، متخصصان و معلمان استثنایی معمولا می توانند از خلاقیت خود نیز استفاده کرده و روشهایی را برای آموزش بهتر ارائه کنند. نکته مهم در این روشها این است که همه آنها باید به گونه ای باشد که کودک ناتوان ذهنی انعطاف پذیری آنها را احساس کند. اگر که این کودک برنامه های هنری را نظیر برنامه ای چون ریاضی یا ادبیات، سخت و خشک بداند قطعا همکاری لازم را نخواهد داشت و نیز اینکه بهتر است تا جای ممکن جنبه های لذت بخش از فرآیند آموزش نقاشی حذف نشود. در ضمن بهتر است که در تمامی راهکارها حتما در رابطه با ابزار و لوازم نقاشی و آموزش، دقت کافی رعایت شود و تا جای ممکن برای درک بهتر و عمیق تر مفهوم زیبایی، متناسب با سن کود، باید از رنگهای تند، محرک و جذاب نظیر زرد، قرمز و نارنجی استفاده کرد. روشهای آموزش نقاشی به کودکان ناتوان ذهنی بسیار زیادند ولی در اینجا به مهمترین آنها اشاره می شود که عبارتند از:
کپی کردن:
کپی کردن یا کشیدن نقاشی از روی مدل می تواند به عنوان یکی از راهکارهای آموزش نقاشی در مورد کودکان ناتوان ذهنی در نظر گرفته شود. اما این راهبرد اگرچه مزایای بسیاری دارد ولی قدرت خلاقیت را در کودکان محدود می کند. اقدام اساسی در این زمینه این است که برای شروع به آموزش می توان از این راهبرد استفاده کرد، ولی بهتر است که با پیشرفت نقاشی این راهبرد را با راهبردهای آموزشی دیگر ترکیب کرد. برای کودکان ناتوان ذهنی بهتر است که ابتدا از اشکال هندسی ساده نظیر یک دایره رنگی استفاده کرد و در عین حال که به کودک گفته می شود تا شکلی را شبیه به دایره یا گردی کشیده و رنگ کند. همچنین می توان به آموزش اشکال هندسی، آموزش رنگ، هماهنگی چشم و دست، توجه دیداری و تمرکز نیز پرداخت.
نقاشی گروهی:
در هنگام آموزش نقاشی به کودکان ناتوان ذهنی می توان هم به طور فردی و هم به صورت گروهی به آنها آموزش داد. مواردی که باید در این نوع آموزش و روش کار رعایت شود سطح توجه و تمرکز و طرز برخورد، رفتار و تعامل کودک با دیگران و به ویژه با همتایان خود است. معمولا کودکانی که به لحاظ دامنه توجه و تمرکز و یا وضعیت رفتاری، در سطح طبیعی یا ایده آلی نیستند و بعضا اختلالاتی در این زمینه دارند بهتر است که تا جای ممکن و تا رفع این مشکلات و یا تقلیل آنها در برنامه آموزش گروهی قرار نگیرند. در زمینه کودکان ناتوان ذهنی چون سطح توجه، تمرکز، انگیزه و نیز تعامل با دیگران نظیر کودکان عادی نیست، بهتر است که ابتدا از رویکردهای توانبخشی، بازی درمانی، رفتاردرمانی و حتی دارودرمانی در کنار آموزش نقاشی به صورت انفرادی استفاده کرد و به تدریج این کودکان را وارد گرده نمود. آموزش نقاشی گروهی، راهکاری آموزشی است که مزایای بیشماری دارد که از میان آنها می توان به تبادل و انتقال افکار جدید، کمک متقابل، بهبود تعامل و ارتباط فردی، توسعه و رشد رفتارهای اجتماعی، اظهارنظر درباره عقاید خود و دیگران اشاره کرد.
برای گروه کودکان ناتوان ذهنی معمولا بین 2 تا 5 نفر کودک همتا کافیست. بهتر است که برای این گروه یک رهبر و یا در مواردی ناظر تعیین کرد که به درمانگر یا معلم کمک نماید. می توان به آموزش نقاشی در گروه نقاشی از روی مدل کپی کردن و یا نقاشی به صورت آزاد و تخیلی استفاده کرد. روش دوم بهتر است زیرا مطالعات نشان می دهد که نقاشی گروهی به صورت موضوع آزاد و تخیلی می تواند افکار جدید را بین کودک رد و بدل کرده و نیز موجب افزایش همکاری و تعامل اجتماعی بهتر در آنها شود.
ترکیب موسیقی و نقاشی:
برای کودکان ناتوان ذهنی در سنین دبستانی و پیش دبستانی می توان موسیقی و نقاشی را با هم ترکیب کرد. موسیقی نیز مانند رنگ برای کودکان جذاب است؛ زیرا ریتم آنرا به خوبی حس می کنند. در ضمن مطالعات روانی- عصبی نشان داده که آموزش نقاشی در کنار گوش دادن به موسیقی می تواند فرآیندهای عالی مغز را که در کورتکس رخ می دهد تقویت کرده و ارتقاء بخشد. کودکان می توانند در قالب کار گروهی از ترکیب موسیقی و نقاشی لذت برند.
روش کار به این صورت است که به طور انفرادی یا گروهی از یک یا چند کودک خواسته می شود تا با گوش دادن به موسیقی های مختلف، نقاشی هایی با موضوعات آنرا بکشند. نکته اساسی در این راهکار این است که نوع موسیقی می تواند ریتم بین خط و هماهنگی رنگها را روشن کند. بدین ترتیب کودک یاد می گیرد که با رسم و نقاشی نمی توان فقط اشیاء، پدیده ها و یا افراد را معرفی کرد، بلکه می توان احساسات، حرکات، ریتم صدا و حالات روانی را نیز بیان کرد. در مطالعه ای که گروهی از پژوهشگران روی کودکان ناتوان ذهنی همراه با اختلال رفتاری انجام داده بودند، نتایج نشان داد که ریتم موسیقی می تواند به چگونگی ترسیم خطوط و نحوه رنگ آمیزی و حتی نوع رنگ تأثیر بگذارد. بطوری که ریتم های تند و سریع موجب ترسیم خطوط پررنگ و استفاده از رنگهایی چون قرمز شد. ریتم ملایم و یکنواخت موجب کشیده شدن خطوط کمرنگ و استفاده از رنگ ملایمی چون آبی یا سبز و برعکس، ریتمهای تند و کند موجب کشیده شدن خطوط درهم و برهم با رنگهایی چون زرد و یا نارنجی در نقاشی شد. مطالعات دیگر استفاده از راهکار موسیقی و نقاشی در کودکان ناتوان ذهنی افزایش توجه و تمرکز و مهارتهای ادراکی را در این کودکان نشان داده است.
نقاشی آزاد:
آموزش نقاشی با موضوع آزاد راهبرد آموزشی دیگری است که بویژه در سنین دبستان و در کلاسهای اول تا سوم بیشترین اهمیت را به لحاظ شناخت ویژگیهای روانی کودک داراست. در زمینه نقاشی و از نظر کودکد اجرای کار، بیش از نتیجه و محصول آن جالب است و کودک احساس می کند که کاری مربوط بخ خود را انجام می دهد.
مهمترین عنصر این راهبرد آموزشی این است که بزرگسالان تنها وسایل مورد نظر و نیاز برای نقاشی را به کودکان می دهند و محیطی را فراهم می کنند که کودک برای خلاقیت خود تشویق شود.
بحث و نتیجه گیری:
با توجه به اهمیت و نقش نقاشی در تشخیص، درمان و آموزش کودکان ناتوان ذهنی باید متخصصان، روانشاناسان، معلمان و حتی خانواده کودک ناتوان ذهنی با اهمیت این موضوع آشنا شده و از نقاشی به عنوان ابزاری مهم در کمک به حل مشکلات این کودکان استفاده کنند. به همین دلیل برنامه آموزش نقاشی باید به طور خاص در برنامه درمانی کودکان با مشکلات ذهنی قرار گیرد. آموزش نقاشی در کودکان با مشکلات ذهنی موجب رشد آنها به لحاظ ذهنی شده و میزان شناخت و ادراک را در آنها افزایش می دهد و نیز به لحاظ روانی- عصبی آموزش این هنر موجب فعال سازی هر دو نیمکره مغزی می شود. به همین دلیل تمامی افرادی که با کودکان ناتوان ذهنی سروکار دارند و در امر آموزش و توانبخشی آنها همکاری می کنند باید اهداف لازم برای آموزش نقاشی را تعیین کرده و براساس همین اهداف برنامه آموزشی و راهبردهای مورد نظر را تعیین کنند.
نکته بسیار اساسی در آموزش، توجه به ابزار و لوازم نقاشی برحسب علایق این کودکان و نیز روند آموزش آنهاست که بهتر است در مواردی به طور گروهی انجام گیرد و ترکیب چند راهبرد آموزشی نیز می تواند کمک مؤثری به این کودکان نموده و مشکلات آنها را در زمینه نقاشی کاهش دهد. ترکیب موسیقی و نقاشی و نیز آموزش نقاشی از روی کپی و مدل از جمله مهمترین راهبردهاست که می تواند موجب افزایش دقت و تمرکز در کودک ناتوان ذهنی شود و نیز موجبات تخلیه هیجانی وعاطفی کودک را فراهم کند. تجربه نشان می دهد که ترکیب نقاشی آزاد و گروهی نیز برای کودک بسیار مفید است. آنچه بسیار اهمیت دارد این است که آثار این راهبردها بر نیمکره های مغزی بسیار بالاست و در واقع نقاشی و رنگ به عنوان محرکهای بینایی بر لوب پس سری راست مغزی تأثیر مثبت گذاشته و با توجه به این مسأله که بیشتر یادگیری کودک از طریق حس بینایی است و لوب پس سری نیمکره راست مرکز تعبیر و تفسیر و پردازش محرکهای بینایی است در نهایت پردازش صحیح این محرکها می تواند منجر به افزایش یادگیری در کودک ناتوان ذهنی شود.